HIV en Aids in Zambia

HIV en Aids in Zambia: “gender, religion, culture and economy”

Afgelopen dinsdag 1 december was het World Aids Day. Ik heb zowel de Candlelight ceremony op maandagavond als de festiviteiten op dinsdag gedeeltelijk meegemaakt, reden om nu wat te schrijven over HIV en Aids in Zambia. De titel heb ik ontleend aan een voordracht die wij tijdens onze introductieweek in Lusaka gekregen hebben. Overigens schrijf ik dit stukje bij kaarslicht en met behulp van mijn hoofdlampje omdat na een zeer zware tropische onweersbui de elektriciteit al uren weg is.

Eerst wat feiten: Zambia is ongeveer 20 keer zo groot als Nederland en heeft zo’n 12 miljoen inwoners. De voornaamste doodsoorzaken zijn malaria, Aids en tuberculose. In 1980 was de gemiddelde verwachte levensduur 52 jaar,die is gezakt naar 39 rond 2000 en is nu weer wat gestegen naar 45 jaar.
Van de bevolking is ongeveer 15 % HIV+ (=2.8 miljoen mensen!) met een groot verschil tussen de stadsbevolking (23%) en de bevolking op het platteland (11%). Ook is er verschil tussen mannen en vrouwen: meisjes tussen de 15 en 19 zijn 5 keer zo vaak positief als jongens en 30% van de zwangere vrouwen is positief. Die cijfers zijn gelukkig wel aan het verbeteren door de voorlichting over Aids.
Dit is ook het eerste moeilijke punt in de bestrijding van de HIV-epidemie. Er is nog steeds een groot verschil in macht tussen mannen en vrouwen in Zambia. Mannen zijn zeker op het platteland nog gewoon de baas wat blijkt uit het feit dat zij het eerste en het beste eten krijgen en alle belangrijke beslissingen nemen. Dat geldt ook al voor jonge mannen resp. pubers als ze geen vader (meer) hebben. Meisjes mogen volgens het gewoonterecht ook heel jong trouwen (als ze gemenstrueerd hebben) als hun vader dat goed vindt. Ook is in sommige streken polygamie nog geaccepteerd. Die dominantie blijkt ook als vrouwen hun man verliezen, bij voorbeeld door Aids. De oudste broer van de overleden echtgenoot is dan verantwoordelijk voor de weduwe. Dat kan betekenen dat zo’n vrouw eerst met die oudste broer naar bed moet om haar te reinigen van de geest van de overledene. Dat heet cleansing en buiten een moreel oordeel hierover is dit natuurlijk ook weer een mogelijkheid om een eventuele HIV infectie verder te verspreiden. Mannen laten zich over het algemeen ook minder testen op besmetting. Het percentage geteste mensen is trouwens erg laag.

Als Zambianen ziek worden gaan ze vaak nog eerst naar de witchdocter, ook mensen van wie je dat niet zou verwachten. Ook bestaan er fabeltjes over hoe HIV-infectie te voorkomen ( zie de president van Zuid Afrika) of hoe te genezen (naar bed met een maagd). Als ze wel naar een ziekenhuis gaan moeten ze getest worden en vervolgens de uitslag op komen halen en met therapie beginnen. Dit is allemaal niet makkelijk als je ver weg woont en geen geld hebt. Bovendien worden bij sommige geloven ziektes nog via de priester genezen. Verder hebben de meeste grote kerken, de katholieke kerk voorop, een probleem met het gebruik van condooms. Dit is des te lastiger omdat met de komst van Obama de Amerikaanse hulpfondsen nu de ABC regel (Abstinence, Be faithful, use Condoms) wel aanhouden in tegenstelling tot de regering Bush. Gelukkig heb ik zelf kunnen horen dat de priesters in individuele gevallen anders reageren dan de kerk als instituut ( “als een vrouw haar man niet vertrouwt en die man wil zich niet laten testen: gebruik een condoom”).

Dit wordt allemaal nog extra bemoeilijkt door de grote armoede. Zambia scoort een 165e plaats op de lijst van armste landen. Maar 10 % heeft een baan en ongeveer 2/3 van de mensen leeft onder de armoedegrens van 1 dollar per dag. Het land is relatief rijk geweest door de kopermijnen maar ten gevolge van de daling van de koperprijs en grote uitgaven in verband met de bevrijdingsstrijd van alle landen in zuidelijk Afrika is dat omgeslagen. Toen de Kwacha werd geïntroduceerd na de onafhankelijkheid was 1 Kwacha meer waard dan een dollar. Nu is een dollar bijna 5000 Kwacha. Bovendien is de familie de basis van de Zambiaanse samenleving en wel de “extended family”. Dat gaat zo: mijn vader had 8 broers en twee zussen. Die broers van mijn vaders zijn niet mijn ooms maar ook mijn vader. Die twee zussen zijn wel tantes. Aan mijn moederskant werkt het hetzelfde. Mijn moeder had een zus (dus ook mijn moeder) en een broer (mijn oom ). Alle kinderen van mijn vaders en mijn moeders (plus ooms en tantes) zijn mijn broers en zussen, in mijn geval zo’n 45, schat ik. Al de kinderen van mijn broers en zussen zijn mijn kinderen, dus meer dan 90 stuks. Als ze mijn hulp vragen ben ik onvoorwaardelijk verplicht hen te helpen, nog eerder dan mijn eigen kinderen. Ook moet ik naar alle begrafenissen in deze extended family en die duren al vlug een paar dagen, nog afgezien van de reis van bijv. Chipata naar de Copperbelt ( 2 keer 6 tot 7 uur per bus enkele reis). Dat dit allemaal niet bevorderlijk is voor een gezonde economie is duidelijk.
De armoede leidt ertoe dat bij voorbeeld jonge meisjes een kwetsbare groep vormen. Ze krijgen vaak jong kinderen, al of niet getrouwd, worden ook vaak jong alleenstaand, hebben geen goede scholing en zijn dus geneigd de kost met hun lichaam te verdienen (ook om te proberen een vaste vriend te krijgen). Als je daarbij dan ook nog in aanmerking neemt dat er nogal wat rondtrekkende mannen zijn (mijnwerkers die naar de Copperbelt gaan, vrachtwagen chauffeurs, militairen) kun je de gevolgen wel raden.

Wat wordt er aan deze epidemie gedaan naast de al genoemd ABC formule? Tot voor kort gingen de meeste mensen in Afrika en dus ook in Zambia dood aan de infectie, ze kregen Aids met allerlei bijeffecten als vatbaar voor TB en andere infecties. De hulpprogramma’s waren er dan ook op gericht deze mensen bij te staan met eten, pijnstillers en morele steun. Dit gebeurde veelal door caregivers in Home Based Care programma’s zoals er ook in het bisdom van Chipata een groot programma heeft gelopen.. Omdat er de laatste jaren veel meer therapie (Anti Retro- Virale Therapie ofwel ART) beschikbaar is zie je de sterfte dalen maar voor deze therapie moet je wel goed eten. Dat is nu een probleem want hoe kom je aan eten zonder baan en zonder geld? Er zijn wel wat speciale nutrition programma’s hiervoor maar dat gebeurt toch veel te kleinschalig, in ieder geval hier. Dat is natuurlijk ook niet zo spectaculair als vliegtuigen vol ART’s naar bedreigde landen sturen. Je ziet dan ook de aandacht van NGO’s verschuiven naar preventie, wat op zich natuurlijk goed is. Maar ik heb zelf gezien dat de mensen die blijven leven graag willen werken voor de kost door zelf maïs te kweken of kippen en varkens te houden. Hier hebben ze sponsoring voor nodig. Daar hoop ik volgend jaar samen met de medewerkers van de HBC iets aan te kunnen bijdragen.
De elektriciteit is nu weer weg na een half uur teruggeweest te zijn, dus blijkbaar tijd om te stoppen. Het is ook wel weer een lang verhaal maar het is ook erg ingewikkeld. Ik ga maar een biertje pakken, mijn eerste alleen want mijn maatje Mike is vanochtend naar Lusaka vertrokken. De volgende 16 maanden woon ik dus alleen in mijn huis (afgezien van de bezoekers natuurlijk).

Hartelijke groeten en tot de volgende keer,s
Leon